همه‌چیز درباره روغن ترمز

اغلب مایعاتی که رانندگان در زمان مالکیت خودروهایشان با آن سر و کار دارند شامل روغن موتور، آب رادیاتور و نهایتاً آب مخزن رادیاتور است. در واقع کمتر راننده‌ای است که در این مدت بخواهد با مایعی مثل روغن ترمز سر و کار داشته باشد. حتی برخی تصور می‌کنند که روغن ترمز را نباید هیچ‌گاه تعویض کرد. شاید اگر مالکان خودروها میزان اهمیت این بخش را مطلع می‌شدند، هر روز آن را بازرسی می‌کردند.

”اغلب کارخانه‌های خودروسازی توصیه می‌کنند هر دو سال یک بار و یا به‌عبارتی هر 50 هزار کیلومتر یک بار روغن ترمز تعویض شود.“روغن ترمز چیست؟

راستش را بخواهید برخلاف اسمش، خیلی هم نمی‌توان آن را یک روغن به حساب آورد. روغن ترمز مایعی است که از نظر شیمیایی باید آن را در کلاس سیالات هیدرولیکی قرار داد؛ یعنی مایعاتی که تحت فشار کار می‌کنند و برای به حرکت درآوردن قطعات مکانیکی از آن‌ها استفاده می‌شود. خلاصه که روغن ترمز برخلاف دیگر روان‌کارهای موجود در خودرو برای سهولت در تماس بین دو فلز کارایی ندارد.

بیایید ماجرا را بازتر کنیم. سیستم ایستایی خودروها طبیعتاً می‌بایست از چرخ‌ها شروع شود. همان‌جایی که موجب حرکت اولیه می‌شود. تصور نمی‌کنید که فشار پای انسان بتواند یک سازه 1200 کیلوگرمی به اسم خودرو را با سرعت 80 کیلومتربرساعت متوقف کند؟ برای تبدیل میزان فشار پای راننده به میزان اصطکاک بین لنت و دیسک ترمز می‌بایست ساز و کار پیچیده‌ای تدارک دید. همان‌طور که اشاره شد از طریق مستقیم و به‌صورت مکانیکی عملاً چنین چیزی امکان‌پذیر نیست. طبق فرمول F=M.A هیچ کسی نمی‌تواند معادل شتاب ضربدر جرم خودرو نیرو برای توقف کردن آن وارد کند. این پروسه را باید از طریق لوله‌های واسط انجام داد. چیزی حدود یک قرن پیش عملیات ترمزگیری با کابل و بازوهای مکانیکی انجام می‌شد ولی نیازی به اشاره ندارد که ترمزگیری در خودروهای اولیه آن‌قدرها هم قابل اطمینان نبود. بعد از انقلاب صنعتی و دوره نوگرایی خودروها، مهندسان دریافتند که می‌توان از سیالات هیدرولیکی به‌عنوان یک راهکار برای عملیات ترمزگیری بهره گرفت. به این صورت که فرد با فشردن پدال ترمز مایعات موجود در لوله‌های مخصوص را به سمت قطعات مربوطه هدایت کند و در نهایت خودرو متوقف و یا از سرعت آن کاسته شود.

روغن ترمز چه ویژگی‌هایی دارد؟

از آنجایی که روغن ترمز در فشار و حرارت بالا فعالیت می‌کند پس باید عملاً ویژگی تراکم‌پذیری را نداشته باشد. به معنی ساده‌تر چگالی این مایعات نباید از چیزی که هست چگال‌تر شود. فشرده‌تر شدن روغن ترمز به هر اندازه نه‌تنها کل پروسه را با اشکال روبه‌رو می‌کند بلکه خطرات جدی را نیز به دنبال دارد.

روغن ترمزها باید در مقابل تشکیل حباب مقاوم باشند. تشکیل حباب هوا خلوص آن را دستخوش تغییر قرار می‌دهد و دوباره همان داستان تغییر شکل و تراکم تکرار می‌شود. نقطه جوش این مایعات بسیار بالاست. نه فقط به خاطر تحمل حرارتی آن‌ها بلکه به دلیل جلوگیری از تبخیر شدن‌شان. به همین دلیل است که مخزن روغن ترمز هم به لحاظ شکل و هم به لحاظ متریال با سایر قطعات محفظه پیشرانه متفاوت است. در ضمن این سیال بیش از اندازه دوست دارد که با آب ترکیب شود. در صورت بروز چنین اتفاقی نقطه جوش آن به‌سرعت پایین می‌آید. از سویی دیگر به‌دلیل ترکیبات گلیکول‌اتری آن‌ها، خواص اسیدی‌شان بالاست. به همین خاطر است که نسبت به برخورد آن با رنگ خودرو هشدار داده می‌شود.

حالا به این نتیجه می‌رسیم که چرا این سیال را در کلاس روغن‌ها قرار می‌دهند. چون روغن ترمز نیز مانند روغن موتور می‌بایست دارای حد ویژه‌ای از ویسکوزیته (غلظت و یا گران‌روی) به‌منظور حرکت در لوله‌های رابط باشد.

روغن ترمزها را از نظر نقطه جوش و با استانداردی موسوم به DOT دسته‌بندی می‌شوند. نمونه اول DOT2‌ است که نقطه جوش خشک آن 190 درجه سانتی‌گراد است. بعدی DOT3 با نقطه جوش 205 درجه است. سپس DOT4 را با نقطه جوش 230 درجه داریم. درجه بعدی DOT5 با 260 درجه سانتی‌گراد است. البته نمونه آخر به یک زیرمجموعه DOT5.1 نیز تقسیم می‌شود که ترکیب آن متفاوت بوده و از متابورات ساخته شده است. الزاماً استفاده از روغن ترمز با دات بالاتر به معنی بهتر بودن آن نیست. خودروها حسب وزن، کلاس بدنه، نوع پیشرانه و سیستم انتقال قدرت‌شان از روغن‌های مختلفی استفاده می‌کنند.

آیا باید روغن ترمز را تعویض کرد؟

یک بررسی جامع نشان می‌دهد به‌طور متوسط هر راننده در سال چیزی حدود 15 تا 25 هزار کیلومتر را طی می‌کند. در همین مدت او بیش از 75 هزار بار از پدال ترمز استفاده می‌کند. روغن ترمزها حسب DOT3 و یا DOT4 بودنشان نقطه جوش متفاوتی دارند و درست بر حسب همین میعارها است که باید نسبت به تعویض آن‌ها اقدام کرد. اغلب کارخانه‌های خودروسازی توصیه می‌کنند هر دو سال یک بار و یا به‌عبارتی هر 50 هزار کیلومتر یک بار روغن ترمز تعویض شود.

پیش‌تر توضیح دادیم که روغن ترمز به‌شدت مایل است که رطوبت را به خود جذب کند. این رطوبت می‌تواند به مرور زمان از طریق درز لوله‌های پلاستیکی، جدار واشرها و نشتی‌های غیر قابل مشاهده جذب شود. شاید این مقدار در سال چندان قابل ملاحظه نباشد ولی به‌مرور زمان درصد رطوبت موجود در روغن افزایش پیدا می‌کند و به‌اصطلاح روغن ترمز را فاسد می‌کند. شاید باور نکنید ولی تنها 3 درصد رطوبت داخل روغن ترمز می‌تواند 50 درصد از نقطه جوش آن را کاهش دهد. همین میزان اندک رطوبت کافی است تا درست در لحظه‌ای که نیاز به ترمزگیری شدید است، عملکرد آن با اختلال روبه‌رو شود. به همین خاطر است که برخی موارد حتی در صورت فشردن سخت پدال ترمز نیز گویی هیچ اتفاقی در میزان حرکت خودرو رخ نمی‌دهد.

تعمیرکاران سنتی آنچنان که باید و شاید نظر مساعدی نسبت به تعویض دوره‌ای روغن ترمز ندارند. به عقیده آن‌ها همین‌که میزان سطح این مایع در مخزن مربوطه مناسب باشد، کفایت می‌کند. این در حالی است که فساد روغن تقریباً تاثیری در حجم آن ندارد. به همین جهت است که برخی از شرکت‌ها تعویض دوره‌ای این روغن را مانند روغن موتور اجباری کرده‌اند. البته از آن‌جایی که بعد از تعویض روغن ترمز نیاز به هواگیری آن است و این پروسه زمان و دقت بالایی را طلب می‌کند برخی تعمیرکاران چندان روی خوش به آن نشان نمی‌دهند.