سرگذشت واردات خودرو به ایران

این روزها واردات خودرو قطع شده و مدت‌هاست خبری از ورود خودروهای روز اروپایی و آسیایی به کشورمان نیست. اما این رخداد امری ناآشنا و جدید نیست و در همین سه دهه اخیر، بارها شاهد آزادسازی، اعمال محدودیت و یا ممنوعیت واردات خودرو بوده‌ایم که برای هر یک از این اقدامات توضیحات و توجیه‌های متعددی ذکر می‌شود. اما داستان واردات خودرو به ایران از کجا شروع شد و چه اتفاقات مهمی در تاریخ معاصر کشورمان پیرامون آن رخ داده است؟ «باما» باشید تا نگاهی جامع به دوره‌های مختلف واردات خودرو به کشورمان داشته باشیم و با تاریخچه این روند آشنا شویم.

• صده 1200 تا 1320 خورشیدی

سال 1279 را آغاز عصر اتومبیل در ایران می‌دانند. در این سال ورود محصولی از برند رنو برای مظفر الدین شاه، پای وسیله نقلیه موتوری جدید را به ایران باز کرد. در ابتدا اتومبیل برای افراد بانفوذ و درباریان در تعدادی بسیار اندک وارد ایران می‌شد. اما از اوایل دوران پهلوی، به تدریج بنگاه‌ها و تجارتخانه‌هایی اقدام به واردات محصولات مختلف برندهای اروپایی و آمریکایی کردند. در این دوره به ندرت نام شرکت به واردکنندگان خودروها اطلاق می‌شد و حتی اشخاص نیز اقدام به وارد کردن خودرو در تعداد متفاوت می‌کردند. متاسفانه اسناد باقی مانده از این دوره بسیار محدود است، اما از بررسی آثار به جا مانده می‌توان گفت که بیشتر عاملین فروش خودروها و به نحوی نمایندگان شرکت‌های اروپایی و آمریکایی، در حوالی خیابان چراغ برق تهران مستقر شده بودند.

• 1321 تا 1326

با وجود وقوع جنگ جهانی دوم و دامن‌گیر شدن بیشتر شرکت‌ها و کشورهای سازنده خودرو، تا پیش از اشغال خاک ایران، واردات خودرو به کشورمان ادامه داشت. این به نحوی مدیون اتخاذ سیاست بی‌طرفی از طرف ایران بود. با این حال در نهایت در شهریور 1320 ایران اشغال شد و پهلوی دوم بر سر کار آمد. قحطی ناشی از اشغال ایران از یک سو و محدودیت منابع برای واردات خودرو و وضعیت نابسامان گمرک از سوی دیگر سبب شد تا بازار خودرو ایران نیز تا سال 1345 تحت تاثیر قرار بگیرد و عملا اولین قطعی واردات در این دوره اتفاق بیوفتد.

• 1326 تا 1345

مدرن‌سازی‌های دوره پهلوی اول در ابتدای دوره پهلوی دوم ثمر داد و ساختار بوروکراسی ایران مدرن شده، گمرک ایران نیز دچار تغییراتی عمده شد. پایان یافتن جنگ جهانی و بهبود تدریجی وضعیت کشورمان در نهایت باعث شد تا از سال 1326 به تدریج واردات خودرو آزاد شود. حال شرکت‌هایی به عنوان نماینده رسمی برندهای اروپایی و آمریکایی، در محدوده خیابان‌های سعدی، دروازه دولت و اکباتان تهران دفاتری تاسیس کردند و واردات خودرو به کشورمان رنگ و بویی تازه گرفت. در این دوره هم خودروهای کوچک و اقتصادی اروپایی به ایران می‌آمدند، هم محصولات بزرگ و لوکس آمریکایی. در این بین مرسدس بنز به عنوان یکی از معدود برندهای لوکس‌ساز اروپایی، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بود و برندهای آمریکایی همانند شورولت، فورد و دوج محبوبیت بالایی داشتند. به تدریج و با اتخاذ سیاست‌های حمایت از تولید و مونتاژ داخلی توسط دولت، برخی از این واردکنندگان به سمت تولید در داخل خاک ایران کشیده شدند. شرکت سهامی جیپ به عنوان وارد کننده جیپ، در سال 1339 وارد مرحله تولید شد و شرکت کاوش به عنوان نماینده فیات، از اوایل دهه چهل مدل 1100 را در ایران تولید کرد. رفته رفته بازار در حال تغییر بود و بوی بومی سازی به مشام می‌رسید.

• 1346 تا 1357

معرفی پیکان در سال 1346 یک رخداد بسیار بزرگ در صنعت خودرو کشورمان بود. خودرویی بومی سازی شده برای خانواده‌های ایرانی که از طرف دولت به شدت حمایت می‌شد و همین حمایت سبب شد تا به تدریج هزینه گمرکی و ترخیص خودروهای وارداتی به شدت افزایش یابد. این تحول بزرگ اما به محدودیت بازار خودرو ایران نینجامید و دوران طلایی بازار خودرو ایران از همان زمان شروع شد. با یک وقفه کوتاه و تلنبار شدن خودروها در گمرک در اواخر دهه چهل، مدتی شوکی کوچک به بازار خودرو وارد شد که با برداشته شدن محدودیت‌ها برای خودروهای مانده در گمرک، خصوصا آن‌هایی که به صورت شخصی وارد کشورمان شده بودند، وضعیت بهتر شد. در این دوره غول‌هایی نظیر مریخ، وهابزادگان، ایران فولکس (ثابت پاسال)، ایرتویا، شبدیز، اتوپارس، ایران جمس، رایزن و دیران ظهور کردند که هر یک در تیراژی انبوه محصولات متنوع اروپایی و آمریکایی را به ایران آوردند. در این دوره هزینه گمرکی خودروهای اروپایی به طور محسوسی از رقبای آمریکایی خود بالاتر بود و آپشن‌هایی نظیر رادیو، تایر دور سفید، شیشه رنگی، گرم کن شیشه عقب، صندلی چرمی و سانروف به راحتی قیمت یک خودرو را تا چندین برابر نمونه ساده بالاتر می‌بردند. علاوه بر این اساتید دانشگاه و دانشجویان نیز امکان واردات معاف از تعرفه گمرکی داشتند و البته دربار و وابستگان نیز چنین مزیتی را برای خود در نظر گرفته بودند.

• 1358 تا 1368

وقوع انقلاب اسلامی در سال 1357، به یک باره معادلات را در کشورمان تغییر داد. تعطیلی و مصادره بسیاری از شرکت‌های واردکننده خودرو در این دوره، سبب شد تا بسیاری از خودروها در گمرک بمانند. وقوع جنگ تحمیلی در سال 1359 وضعیت را برای واردات خودرو به طور کلی مختل کرد و به دلیل به خاطر شرایط خاص کشور، واردات قطع شد. در این زمان به جز ادامه یافتن واردات بسیار محدود شخصی آن هم با مجوزهایی نظیر دانشجویی، تقریبا هیچ خودرویی به ایران نیامد.

• 1369 تا 1374

پایان جنگ تحمیلی و بهبود وضعیت اقتصادی کشور سبب شد تا به تدریج درهای کشور به روی واردات خودرو باز شود. قبل از این بخشی از پناهندگان کویتی و عراقی به ایران آمدند و تعدادی از خودروهای لوکس و خاص خود را به همراه خود آوردند که در این بین شاهد ورود تعدادی خودرو آمریکایی بودیم. بازار خودرو کشورمان که تقریبا از سال 1358 منجمد شده بود، به یک باره شاهد واردات خودروهای مدرن و جذاب اروپایی و آسیایی بود. ایرتویا، نوریانی، ستاره ایران، الماس و ملبا در کنار شرکت حدادزاده از جمله واردکنندگانی بودند که دوران خوش واردات خودرو در ابتدای دهه هفتاد خورشیدی را رقم زدند. به یک باره سیلی از خودروهای برندهایی نظیر مرسدس بنز، ب ام و، اوپل، تویوتا، هوندا، میتسوبیشی، هیوندای و دوو به ایران آمدند که با استقبال گرم بازار مواجه شدند. با این حال واردات خودروهای آمریکایی دیگر قطع شده بود.

• 1375 تا 1385

در سال 1374 که یک شبه واردات خودرو قطع شد. این بار بهانه حمایت از تولید داخل و خودروسازان رو به رشد ایرانی بود. برخی از واردکنندگان از این شرایط زیان زیادی دیدند و خودروهایشان را به سختی و با شرایطی دشوار و پس از مدت نزدیک به دو سال از گمرک ترخیص کردند. از آن سال‌ها تا بیش از یک دهه، خودروها به طور انبوه به ایران وارد نشدند. در این بین واردات خودروهای سفارتی و واگذاری آن‌ها به اشخاص، مجوزهای خاص ورزشکاری و مواردی از این دست تنها راه وارد شدن خودروهای جدید به کشورمان بودند.

• 1386 تا 1391

با روی کار آمدن دولت نهم، بالاخره طلسم واردات خودرو شکسته شد و به یک باره سیلی از خودروهای مدرن با قیمتی بسیار مناسب به ایران وارد شدند. درآمدهای نفتی قابل توجه و سرازیر شدن ثروتی فراوان، به نحوی به رونق بازار خودرو نیز کمک کرد. شرکت‌هایی نظیر ستاره ایران، نوریانی، آرتا تک موتور، معین موتورز، رامک خودرو، اطلس خودرو، نگین خودرو، آسان موتور، ایرتویا، گلرنگ موتور، آرین موتور و آلفاموتور برندهای شناخته شده اروپایی و آسیایی را به ایران آوردند. در این بین تغییر عمده اساسی در این دوره، ورود خودروهای چینی به بازار کشورمان بود. در اواخر دولت دهم و با توجه به شرایط اقتصادی ویژه و تحریم‌های یک طرفه آمریکا علیه کشورمان، وضعیت بازار خودرو متشنج شد، اما به لطف داغ‌تر شدن بازار خودروهای چینی، واردکنندگان این خودروها مطرح‌تر از قبل شدند. شرکت‌هایی نظیر جیلیران و مدیران خودرو در کنار خودروسازان داخلی، در این دوره توانستند خودروهای چینی را در بازار کشورمان اصطلاحا جا بیندازند.

• 1392 تا کنون

وضع محدودیت برای واردات خودرو، یکی از سیاست‌های انقباضی برای جلوگیری از خروج ارز از کشورمان بود که در دولت یازدهم وضع شد. همین امر سبب شد تا واردات خودرو به کشورمان به شدت محدود شود. با این حال هنوز هم محصولات ارزان‌تر و کم حجم‌تر برندهای مختلف به ایران وارد می‌شدند. در این دوره شرکت پرشیا خودرو با قدرت تمام به واردات محصولات ب ام و و سپس مینی ادامه داد، ماموت خودرو با کسب نمایندگی فولکس واگن، پس از مدت‌ها مجددا این خودروها را به ایران وارد کرد و ایرتویا، اطلس خودرو، آرین موتور و برخی از نام‌های قدیمی دیگر نیز به کار خود ادامه دادند. با این وجود پس از روی کار آمدن دونالد ترامپ و وضع مجدد تحریم‌های اقتصادی علیه کشورمان، مجددا وضعیت بازار آشفته شد و با قطع واردات، پرونده واردات خودرو بسته شد. شرکت‌های واردکننده خودرو بعضا به سمت مونتاژ خودرو رفته‌اند که برخی هنوز فعالیت بسیار مبهمی دارند. برخی دیگر نیز فعلا چشم به آینده دوخته‌اند و تا بازگشایی مرزها، به ارائه خدمات به خودروهای برند متبوع خود می‌پردازند.

جزییات آیین نامه جدید واردات خودرو، شرایط انتخاب واردکنندگان جدید خودرو، قیمت خودروهای وارداتی به ایران و زمان ورود خودروهای خارجی به ایران را در مقاله آخرین وضعیت واردات خودرو مطالعه کنید.